مسجد جامع دزفول
مسجد جامع دزفول با قدمتی ۱۰۰۰ ساله
مسجد جامع دزفول
قدیمی ترین مسجد شهرستان دزفول ، مسجد جامع است که در مرکز شهر قرار دارد و از دو قسمت تشكيل شده است.
1- شبستان شرقي 2- شبستان جنوبي
شبستان شرقي بناي باریکی است که وضع دیوارها و کیفیّت ساختمان آن به خوبی نشان می دهد که قدیمی ترین قسمت مسجد می باشد و به احتمال زیاد در قرن سوّم یا چهارم هجری ساخته شده است . قسمت دوّم مسجد، شبستان جنوبی است. شبستان جنوبی بسیار وسیع می باشد و قسمت اصلی مسجد را تشکیل می دهد.
ستون های سنگی و اصول دیگری که در ساختمان شبستان جنوبی به کار رفته، نشان می دهد که این قسمت از بنای مسجد ، در قرن هفتم هجرت احداث شده و در دوره ي صفویّه ، به سال 1110 هجری قمری مرمّت یافته است. برخلاف شبستان شرقی ، در بنای آن از سبک معماری اعراب استفاده شده است.
مسجد جامع قدیمی دزفول، از لحاظ معماری و دارا بودن شبستان و ستونهای سنگی در اعداد مساجد اوائل دوره اسلامی است که سپس در قرن هفتم و دوازدهم هجری قمری وسعت و مرمت یافته است.
مسجد جامع دزفول در ميدان مركزي شهر واقع و از آثار قرن سوم يا چهارم هجري قمري است كه در قرن هفتم ، نهم ، دوازدهم و در دوره‌هاي متأخر تعمير و گسترش يافته است. بناي مسجد شامل سردر ورودي ، صحن وسيع ، ايوان‌ها و شبستان‌هاي جنوبي و شرقي است. مسجد چهار ورودي كوچك دارد كه سه ورودي آن مسدود شده است. سردر ورودي شمال غربي از آثار قرن 12 هجري قمري است و تزئينات مقرنس و كاشيكاري دارد. در ميانه ضلع جنوبي و شرقي ايوان و در طرفين ايوان‌ها ، دهنه‌هايي وجود دارد. بخش اصلي مسجد كنوني شبستان ستوندار جنوبي است كه در ميانه آن ايوان قرار دارد. طاق و گنبد آجري شبستان بر روي پايه‌هاي سنگي ساخته شده است. ايوان جانب شرقي صحن، در زمان صفوي ساخته شده است. شبستان مسجد قديمي‌ترين بخش آن است. بر نماي اضلاع شمالي و غربي مسجد تاريخ‌هاي قرن سيزدهم و چهاردهم هجري قمري ثبت شده است.
مسجد جامع دزفول بعد از پل قدیم دزفول ، دومین اثر مهم تاریخی شهر دزفول به شمار می رود و از لحاظ معماری و دارابودن شبستان و ستون های سنگی در شمار مساجد اولیه دوره ی اسلامی بوده که در قرن سوم هجری احداث گردیده است. این بنا برگرفته از اصول معماری کاخ ایوان کرخه بوده و شکل گیری کنونی آن (چهار ایوانی) به اواسط دوره صفویه (1050 هجری قمری) بر می گردد
سبک معماری مسجد جامع دزفول به قرن سوم یا چهارم هجری (981- 1061 میلادی) خورشیدی تعمیر و مرمت شده است. ایوان شرقی مسجد از بناهای دوره ی صفویه است که به سال 1110 هجری قمری بنا گردید. سر در و گلدسته های این مسجد مربوط به سده 12 هجری قمری است.
در این مسجد تاریخ سال 1157 هجری قمری در سر در آن خوانده می‌شود که دلیل بر مرمت بنا می‌باشد. این مسجد که به شیوه و معماری دوره ساسانی ساخته شده از لحاظ شبستانهای قدیمی و ستونهای سنگی که آثار فرسودگی در آنها هویدا می‌باشد قابل کمال توجه است.
عمده تزئینات کاشیکاری بنا مربوط به دوره ی قاجاریه می باشد که با خط بنایی و نقوش هندسی مزین شده است. این مسجد با شکوه در قرون هفتم تا دوازدهم هجری قمری توسعه و مرمت یافته است. دیوارهای مسجد بسیار قطور و دارای ستون سنگی می باشد. پوشش شبستان مسجد گنبدی شکل و آجری است. محراب مسجد در وسط شبستان واقع است و دارای گچبری های زیبایی است. در جبهه شرقی مسقف مسجد غریبخانه واقع شده که در گذشته محل استراحت مسافرین از راه رسیده بوده و در دوران اخیر تبدیل به نمازخانه گردیده است، این قسمت را می توان قدیمی ترین بخش مسجد جامع عنوان نمود. از دیگر قسمت های تاریخی مسجد می توان به شوادان (شبادان) آن اشاره نمود که دارای 25 پله و اتاق های کوچک بدون درب می باشد که در اصطلاح محلی کَت گفته می شود. از شوادان جهت استراحت در تابستان استفاده می شده است. مسجد جامع دزفول به شماره 287 در ردیف آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
مرحوم "سیدمحمدعلی امام" اتاق شرق مسجد جامع را قدیمی‌ترین قسمت مسجد نوشته‌است که به آن " غریب خانه " هم می‌گویند.
مسجد جامع دزفول، بزرگ ترين و مهم ترين مسجد دزفول است كه در خيابان امام خمينى و در يك خيابان فرعى متصل به آن با گستردگى كوچكى در جلو درب اصلى خود واقع گرديده است. اين بنا كه در يك طبقه ساخته شده داراى يك صحن بزرگ بوده كه در دو جبهه آن ساخت و ساز انجام گرفته‌است و نماهاى آجرى سقفها و ستون هاى سنگی بسيار زيبايى دارد. كالبد اصلی بنا در جبهه جنوبى آن كه هسته اوليه مسجد است، سنگى مي باشد. مسجد داراى يك نمازخانه و محراب اصلى و دو شبستان پر ستون در دو طرف است و در قسمت شرقى نيز فضاهايى به عنوان فضاهاى خدماتى و پشتيبانى واقع شده‌است. اين مسجد در دوره هاى مختلف تكامل يافته و در هنگام جنگ نيز قسمتى ازآن مورد اصابت موشك قرار گرفته و تخريب شده‌است. كه در همان زمان دوباره بازسازى گرديده است. در قسمتهاى مختلف نيز بخش‌هاى مختلفى به اين مسجد الحاق گرديده است. كه از آن جمله سرويس‌ها و بخش هاى خدماتى شمال شرقى بناست.
ساختمان مسجد جامع:
بنای مسجد در یک طبقه ساخته شده و دارای صحنی بزرگ است. کالبد اصلی بنا در جبهه جنوبی آن، که هسته اولیه مسجد است، سنگی می‌باشد. دیوارهای مسجد بسیار قطور و شبستان آن ایستادگی خود را از ۲۰ ستون سنگی می‌گیرد که در وسط شبستان مسجد قرار داشته و جای شمعدان در آن تعبیه شده‌است. مصالح به کار رفته در دیوارها عمدتاً آجر و در ستون‌ها، سنگ‌های چهار تراش است و از ملات ماسه و آهک جهت ساخت دیوارهای و ستونهای باربر استفاده شده‌است. محراب مسجد در وسط شبستان واقع است که دارای گچبری‌‌های زیبایی است. در مجاورت محراب، منبری سنگی با ده پله قرار دارد که در دو طرف آن گلدسته‌‌های کوچک و سفید رنگی قامت افراشته‌اند.
ایوان مسجد که در وسط واقع شده، در دو طرف خود، گلدسته‌هایی به ارتفاع ۱۵ متر دارد که شکوه معماری اسلامی و ایرانی آن را به رخ می‌کشد و با کاشی کاری‌های زیبایی مزین شده‌است. در گذشته بانگ مؤذن مسجد از این گلدسته‌ها نمازگزاران را به راز و نیاز فرا می‌خوانده‌است.
نوع سقف‌های مسجد سنتی و تلفیقی از طاق، تویزها، کلمبوها و طاق گهواره‌ای است و سقف ایوان اصلی بنا با کاربندی و آجرهای رنگی جدا و ۴ تیپ متنوع دارد. سقف ایوان‌های مسجد نیز گنبدی شکل و از آجر هستند. از دیگر بخش‌های مسجد جامع دزفول، شوادانی عمیق با مساحت ۲۰۰ متر است که دارای ۲۵ پله و اتاق‌های کوچکی در وسط پلکان است که درب نداشته و در اصطلاح به آنها کت گفته می‌شود. برای تهویه هوای شوادان مسجد دو روزنه وجود دارد که از ویژگی‌های معماری دزفول در بناهای تاریخی و بافت قدیم دزفول می‌باشد که در دزفولی آنها را « دریزه » می‌نامند.
درب ورودی شوادان مسجد در صحن اصلی آن قرار داشته و از قدیم برای استراحت نمازگزاران در تابستان‌های گرم خوزستان مورد استفاده قرار می‌گرفته‌است.
غريب خانه (هسته اوليه مسجد):
محراب غريب خانه سوى خاورى و سوى جنوبى اين بنا كوچه و طرف باخترى آن خيابان امام خمينى شمالى است كه با يك رديف مغازه كه در سال 1332 ه ـ.ش ساخته شده‌اند از مسجد فاصله گرفته است. در ضلع شمالى درب اصلى مسجد قرار گرفته كه به واسطه يك ميدان كوچك و كوچه اى كوتاه به خيابان امام خمينى متصل مي شود.
در پشت ديوار شمالى مسجد و در ضلع شرقى ميدان جلوى درب اصلى مسجد حمامين مسجد قرار داشته كه در اثر موشكهاى رژيم بعثى عراق اين حمامين به طور كامل ويران گشت. مسجد جامع دزفول از مساجد شبستانى قرون اوليه اسلام است كه شبستان اصلى آن در ضلع جنوبى, غريب خانه و شبستان كوچكترى در ضلع شرقى آن ساخته شده و ضلع غربى و شمالى به صورت نماكارى قرينه ضلع مقابل خويش, اطراف حياط دلباز و بزرگى به طول 27 متر و 60 سانتيمتر و به عرض 26 متر قرار گرفته‌اند.
در طرف شرقى حياط مسجد، شبستان درازى به طول 14متر و عرض 6 متر و 50 سانتيمتر قرار دارد. اين شبستان را كه جايگاه غربا بوده غريب خانه نامند اما ديرگاهی است كه فقط در ايام زمستان از آن استفاده مي شود.و در تعمير اخير مسجد قسمتى از آن را مجزا كرده و جهت انبار از آن استفاده مي شود. كهنگى اين شبستان و كيفيت ساختمانى آن به خوبى ميرساند كه به‌طور يقين قديمي ترين قسمت مسجد مي باشد به اين معنى كه به احتمال زياد در قرن سوم يا چهارم هجرى اين شبستان را ساخته‌اند.
نقشه كنونى شبستان شرقى وضعيت قديم آن را نشان نمي دهد؛ بلكه الحاقات و تصرفاتى كه ضمن وسعت دادن مسجد و افزودن ابنيه ديگر به عمل آمده تا اندازه اى آن را از صورت اوليه بيرون آورده است.ليكن با ملاحظه گوشه و كنار شبستان و بررسى آن از بالاى پشت بام و ديواره‌ها به خوبى ثابت ميگردد كه شبستان نامبرده ابتدا عبارت از ساختمان منفرد و مجزاى طولانى بوده‌است كه سازنده آن را به سبك كاخ عهد ساسانيان كه در سه فرسخى دزفول يعنى ايوان كرخه ديده مي شود بنا نهاده است.
(نقل از كتاب مسجد جامع دزفول و تاريخچه آن به قلم: سيد محمدعلى امام دزفولى)
قسمت جلوى غريب خانه(در ورودى غريب خانه در وسط ايوان شرقى مسجد قرار دارد)حد فاصل حياط و غريب خانه در سال 1110هجرى به بناى مسجد اضافه شده‌است، شامل يك دهانه بزرگ در وسط و در هر دو طرف دو دهانه كوچكتر ساخته شده‌است.
بخش جنوبى مسجد در سده هفتم ساخته شده‌است .اين قسمت شامل يك دهانه بزرگ به عرض7 متر و به طول 19متر و 80سانتيمتر است كه از سمت مغرب دو دهانه و از سمت شرق سه دهانه ديگر شبستان را در ميان گرفته‌است.
اين پنج دهانه شبستان كه در اطراف ايوان اصلى قرارگرفته اند, هر يك به عرض سه متر و نيم است و طول اين شبستان‌ها با دهانه بزرگ مساوى است. فاصله بين ديوار شرقى و غربى در شبستان جنوبى 30 متر و80 سانتيمتر است و ضخامت ديوارهاى مسجد معمولاً يك متر و نيم مي باشد.
در زير طاق اصلى كاربندى زيبايى با آجرهاى نقاشى شده بكار رفته و در دو طرف ايوان دو مناره قرار گرفته كه از سطح حياط تا بالا بوسيله كاشيهاى رنگى (لاجوردى, فيروزه اى, مشكى و سفيد)تزيين شده‌اند.
محراب مسجد جامع در انتهاى دهنه وسط ضلع جنوبى قرارگرفته و ابعاد آن به طول 1متر و30سانتيمتر و عمق 1متر و10سانتيمتر مي باشد و در كنار آن منبر سنگى به عرض 1 متر و 15سانتيمتر كه داراى10 پله است قرار دارد. محراب داراى درب مشبك چوبى است كه به صورت عمودى بالا و پايين مى رود البته در تعمیرات بعدی این درب مشبک برداشته شده است.
در طرفين ايوان اصلى مسجد (ايوان جنوبى) دو گلدسته (مناره) كوتاه مشاهده ميشود كه احتمال مى رود در زمان محمدعلى ميرزا دولتشاه ساخته شده و با كاشى مزين شده‌اند.
غير از حاشيه هاى زينتى كه در گلدسته‌ها بكار رفته, پنج قسمت متمايز با توجه به نقوش به كار رفته در تزئينات مناره‌ها ديده مي شود؛ قسمت اول كه بالاتر از ايوان اصلى قرار گرفته با واژه على، قسمت دوم حد فاصل ارتفاعى ايوان اصلى و سقف شبستان با كلمات(الله, محمد, على)و در سومين قسمت سوره اخلاص در سه سطر و قسمتهاى چهارم و پنجم با نقوش زيبايى تزئين شده‌اند.
ارتفاع كلى گلدسته‌ها از سطح حياط به ترتيب, تا لبه نمايى شبستان 6.5 متر تا نماى ايوان بزرگ 11متر و تا انتهاى مناره 15متر مي باشد.نماى غربى صحن مسجد كه قرينه نماى شرقى آن مي باشد داراى 5 طاق نماكه 4 تاى آنها به صورت دوبه دو(قرينه)در اطراف طاق نماى وسط كه دهنه بزرگترى دارد قرار گرفته‌اند.
در بالاى طاق نماى وسط اشكال هندسى زيبايى با كاشيهاى الوان ترسيم شده‌است و در زير طاق آن 4 طاق نماى كوچك ديده مي شود كه به وسيله كاشى نوشته هاى زيرين از راست به چپ بر بالاى سه طاق نماى پائينى به ترتيب" لااله الالله","محمدرسول الله","1366هـ.ق" و "على ولى الله" كار شده‌است. در بالاى طاق نماى بالايى زمان تعمير و تجديد بناى قسمت غربى بنا و معمار آن بر كتيبه اى با كاشيهاى الوان نوشته شده‌است.
متن كتيبه به اين شرح مي باشد؛
"تجديد ساختمان سمت غربى به توليت سيدمحمدعلى امام جمعه عمل حسن بن محمد جواد1326هـ.ش."
شوادون:
در زمان قديم در تابستان كه هوا گرم بوده نماز جماعت ظهر و عصر را در مسجد برگزار كرده‌اند. با توجه به هواى گرم تابستان دماى هوا در زير زمين هاى سنتی دزفول(شوادون) نسبت به سطح زمين اختلاف دمايى در حدود 30 درجه سانتيگراد دارد.
لازم به ذكر است كه در جنگ تحميلى عراق عليه ايران شوادون‌ها نقش عمده اى در مقاومت مردم داشته‌اند.
عمق زياد و استحكام آن ها(جنس زمين كه بطور طبيعى ديوارها و سقف شوادون را تشكيل مي دهد از كنگلومرا مي باشد)باعث اين امر شده‌است كه مساجد به عنوان پناهگاه و محل امنى براى پايگاه هاى مقاومت بسيج مورد استفاده قرار بگيرد.
ظاهراً در آغاز سده دوازدهم هجرى قمرى, در گوشه ديوار خارجى شمال غربى مسجد(جايى كه در روزگار ما در بزرگ مسجد و ميدان جلوى آن به نظر مى رسد)بدين گونه نبوده‌است و به جاى آن دو خانه قرار داشته كه به وسيله مرحوم آقا سيد عبدالباقى آقامير, خريدارى شده و به جاى آن در بزرگ فعلى و ميدان جلوى آن را احداث كرده‌اند.
و در زير آن دو زير زمين ساخته اندكه از حدود سال 1143 (سال درگذشت مرحوم آقا سيدعبدالباقى آقامير)تا سال1324هجرى قمرى, مدفن خانوادگى خاندان آقامير دزفول بوده و نشان اين مقابر چهارطاقى(چهارطوقى) است كه برفراز بام بنا شده‌است.
در شهرى كه بر قدمگاه عرفا,گنبد و بارگاه باشكوه مي سازند, مردى با ارج چون آقامير(تا آن جا كه تاريخ نشان مي دهد نخستين دانشمند دينى دزفول بوده)با صرف هزينه اى كه از قرائت مطالب بالا مقدار آن بر خواننده گرامى روشن مي شود خود و فرزندان را سرسپرده بارگاه ايزد يكتا مى شناساند . از اين جهت است كه اكنون از اهالى قدرشناس شهر دزفول ,آنها كه با علامات آشنا هستند , هنگام ورود به اين مسجد,فاتحه اى به روح آن شادروان و فرزندانش نثار مى نمايند و همچنين در موقع خروج نيز فاتحه اى مى خوانند و از روان آن مربيان استمداد مى جويند.
رقبات:
رقبات مسجد جامع دزفول در اطراف مسجد و بازار قديم و خيابانهاى اطراف كه محل تجارى و بازار شهر است پراكنده مي باشد. در جداره خود مسجد, رقبات آن شامل دو باب حمام مردانه و زنانه است كه در جنگ تحميلى بوسيله موشك هاى بعثى ويران گشتند. ديگر رقبات مسجد شامل چند باب مغازه در جداره مسجد و چندين باب ديگر در بازار قديم و خيابان امام خمينى مي باشد .
تيپولوژى سقف:
سقف شبستان‌ها و ايوان‌ها و قسمت هاى مختلف مسجد جامع دزفول هم از نظر نوع پوشش و هم از نظر نقش و نگارى كه به وسيله آجر توأماً با پوشش كار شده‌است, از تنوع زيادى برخوردار است. معمار چيره دست اين بنا نقوش هندسى بسيار زيبايى را با آجر بر روى سقف و قرنيزهاى مسجد انداخته و به وسيله رنگهاى گياهى زيبايى خاصى به اين سقفها بخشيده است. پوشش سقفها با توجه به آجر چينى آنها چهار تيپ, همچنين نوع آجركارى قرنيزها نيز چهار تيپ مي باشد. ضمناً سقف ايوان اصلى با كاربندى و آجرهاى رنگى جدا از 4 تيپ ياد شده مي باشد.
سازه بنا:
سازه بنا سازه اى ماسونرى و سنگين با ديوارهاى باربر با جرز ضخيم و ستون هاى عريض با مقطع مربعى شكل با ابعاد تقريبى يك متر است مصالح به كار رفته در ديوارها عمدتاً آجر و در ستون ها، سنگ هاى چهارتراش است و از ملات ماسه و آهك جهت ساخت ديوارها و ستون هاى باربر استفاده گرديده است نوع سقفها نيز تركيبى از انواع سقف هاى سنتى؛شامل طاق وتويزه ها, كلمبوها و طاق هاى گهواره اى است. به اين صورت كه طاق و تويزه‌ها و طاق هاى گهواره اى در فضا هاى وسط نيرو را در يك راستا به گوشه‌ها منتقل كرده و در گوشه‌ها با استفاده از طاق هاى گرد و تويزه هاى دو طرفه و كلمبوها نيروهاى متعامد كنترل ميگردد سازه اين بنا در قسمت نوساز سازه اى جديد شامل تير آهن با ديوارهاى باربر آجرى جديد ميباشد.
مصالح بنا:
با توجه به قدمت مسجد كه به قرون اوليه هجرى برمي گردد؛ مصالح به كار گرفته شده در آن به جز آجر, خشت و گل كه در اكثر ساختمان هاى بافت قديم دزفول نيز به كار رفته از سنگهاى رسوبى واقع در كوه هاى شمال دزفول براى پی‌ها و ساختن ستون‌ها استفاده شده‌است. علاوه بر مصالح ذكر شده از كاشي هاى الوان به رنگ هاى سياه,آبى فيروزه اى,لاجوردى و سفيد جهت كاشي كارى نما نيز استفاده گرديده و براى پوشش نهايى پشت بام از كاهگل و براى سطوح داخلى و در برخى فضاها از گچ استفاده شده‌است. كف شبستان ها,صحن و ديگر فضاهاى مسجد قبل از مرمت اخير, با آجر مفروش بوده كه بعد از مرمت, موزائيك را جانشين آن ساخته‌اند.
1-زمين زير پى:
زمين زير پى بنا در مسجد جامع دزفول مانند ساير زمين‌ها در اين شهر بافتى متراكم از سنگ هاى كنگلومرايى است كه خاك رس ناخالص منطقه به صورت ملات جهت چسبندگى اين بافت و استحكام فوق العاده آن گرديده است به صورتيكه در بسيارى جاها به جاى استفاده از پى از همين زمين به عنوان پى استفاده مي گردد. در هرحال اين خاك مقاومت كافى جهت تحمل وزن ساختمان را دارا مي باشد. ولى اين خاك در مقابل نفوذ دائم آب مقاومت نداشته و استحكام خود را از دست ميدهد.
2 - كف:
كف فضاها در گذشته كفپوش آجرى مربع شكل 20×20 بوده‌است كه در حال حاضر كف حياط با موزائيك 30 سانتيمترى مفروش گرديده است.كف فضاهاى نيمه باز و بسته از كف حياط 15 سانتيمتر بلندتربوده و آنها نيز با موزائيك فرش شده‌است. ازاره‌ها در قديم آجرى و يا از سنگ چهارتراش بوده كه اكنون در كنار ديوارها سكوهايى الحاق شده كه از سنگ مرمر است.
3- سقف:
سقف مسجد جامع تلفيقى از سقفهاى سنتى شامل طاق و تويزه‌ها ,كلمبوها و طاقپهاى گهواره اى است كه بر حسب نياز در قسمتهاى نيمه باز كه نياز به ارتباط فضاها با يكديگر و پوشاندن گستره اى وسيع بوده ؛از طاق و تويزه و سقف هاى كلمبو با تويزه هاى دوطرفه با طاق ضربى آجرى نشسته بر ستون‌ها و در جاهايى كه داراى استقلال بوده اند؛ از طاق گهواره اى احداث شده بر ديوارهاى باربر استفاده گرديده است.و سقف هاى كلمبو نيز در گوشه هاى بنا قرار گرفته‌اند. بام اين بنا نيز در قسمت طاق و تويزه‌ها داراى عوارض و بالا و پائين هاى حاصل از نوع سقف مي باشد و در قسمت طاق هاى گهواره اى تسطيح و شيب بندى گرديده است. كلاً بام بنا با كاهگل ايزوله گرديده است.
4- پى:
همانطور كه گفته شد زمين زير پى در اين بنا خود مي تواند در حكم پى ساختمان عمل كند. با اين حال به احتمال قريب به يقين پى اين ساختمان شامل سنگ كنگلومرا با ملات شفته آهك است كه اين نوع بسيار مقاوم و محكم مي باشد. باتوجه به خصوصيات شفته آهك اين پى در مقابل نفوذ آب نيز داراى مقاومت نسبى بوده و به آسانى دچار مشكل نمي شود. آنچه در منطقه مرسوم است احداث پى با ارتفاع تقريبى يك متر مي باشد كه احتمالاً در اين بنا نيز چنين مي باشد با اين حال براى شناسايى بهتر پى بايد در هنگام شروع كار كارگاهى در اطراف پى گمانه زد و ساختار آن را كاملاً روشن نمود.
5- ديوارها:
ديوارها در اين بنا آجرى با ملات ماسه آهك مي باشد و اگر ستون‌ها را نيز ديوارهايى با طول كم در نظر بگيريم در اين قسمت‌ها به جاى آجر از سنگ هاى چهارتراش استفاده گرديده است ديوارها در اين بنا جزئى از ماسونرى بوده و مانند ساير بناهاى سنتى داراى ضخامت زيادى مي باشد. آجر استفاده شده در ديوارها و آجرهاى مربعى شكل بيست و پنج سانتيمترى مي باشد.در بعضى قسمت هاى بنا تركيب ستون و ديوار باد و مصالح سنگ و آجر ديده مي شود كه درست در راستاى ستون هاى گذرنده از ديوار مي باشد.
تاريخچه مسجد جامع دزفول به نقل از مقالات و كتب مختلف:
1- در سالنامه فرهنگ خوزستان(صفحه 133-25-1324)آمده است:
در دزفول قريب به شصت مسجد وجود دارد و از آن جمله مسجد جامع را كه در قرن سوم هجرى ساخته شده‌است مي توان نام برد.
2- در سالنامه فرهنگ دزفول(صفحه 28-33-1332)در مقاله اى به قلم آقاى فضل اله مسيح تحت عنوان جغرافياى تاريخ دزفول آمده است:
از اماكن تاريخى شهرستان دزفول ميتوان مسجد جامع آن را نام برد كه از يادگارهاى سده هفتم هجرى است.
3- در سالنامه فرهنگ خوزستان (صفحه 135-24-1423)آمده:
... مسجد جامع دزفول كه بناى آن متعلق به قرن سوم بوده:و اندكى بعد از مسجد جامع شوشتر ساخته شده‌است.
4- نشريه كميته حزب ايران نوين دزفول(1347)آورده:
مسجد جامع دزفول كه قديمي ترين قسمت آن مربوط به قرن سوم يا چهارم هجريست و با اقتباس از سبك معمارى ساسانى ايجاد شده و شبستان هاى با روح آن مربوط به سده هفتم است و آرامگاه نخستين دانشمند دينى اين شهرستان شادروان سيد عبدالباقى آقامير در زير شبستان بزرگ اين مسجد زيارتگاه مردم اين شهرستان و مورد ستايش عام و خاص است.
5 - بعضى ازكتب مانند كتاب جغرافياى تاريخى دشت ميشان و شمران از تاريخ طبيعى و سياسى خوزستان به قلم آقا حاج عبدالصاحب آرمند (صفحه 103),نشريه اطلاعات و راديو خوزستان در سال 1345 در ذيل مقاله اى تحت عنوان آثار باستانى خوزستان و در مرآت البلدان ناصرى جلد چهارم قدمت مسجد جامع دزفول را به قرن اول هجرى نسبت داده‌اند همچنين در بين خود مردم دزفول اين عقيده وجود داردكه روزگارى اين بخش از مسجد(غريب خانه در قسمت شرقى بناى فعلى مسجد جامع دزفول)پرستشگاه زرتشتيان و يا ديگر اديان پيش از اسلام در دزفول بوده‌است.
بازسازی‌ها:
مسجد جامع در گذر زمان از ابتدای احداث همواره در کانون توجهات بوده و به دلیل اهمیتی که داشته در دورههای مختلف بازسازی و مرمت شده‌است. از روی سنگ نوشته‌‌هایی که در مسجد موجود است آخرین مرمت‌‌های این مسجد در دورههای صفویه و قاجاریه بوده، از جمله بر روی یکی از سنگ ها، تاریخ تعمیر، مقارن با پادشاهی شاه سلطان حسین صفوی است و به همین خاطر رنگ‌‌های آبی و فیروزه و کاشی‌‌های آبی که شاخصه معماری آن دوران است در بخش‌هایی از مسجد دیده می‌شود؛ یا بر روی یکی از کاشی‌‌ها تاریخ ۱۲۵۳ یعنی در زمان محمد شاه قاجار ذکر شده است. از دیگر دلایل قدمت بالای مسجد، سبک معماری آن است که الگو گرفته از معماری کاخایوان کرخه و معماری دوره ساسانی است.
تاريخچه توسعه و تعميرات مسجد:
همانطور كه در بخش هاى پيش آمد, هسته اوليه مسجد در قرن سوم هجرى ساخته شده كه همان قسمت غريب خانه است و در ادوار مختلف بخش هايى به آن اضافه شده ,كه با توجه به كتب و كتيبه هايى كه در مسجد است به تاريخ آنها اشاره شده‌است. درضمن در بخش‌هاى مختلف مسجد در دوره هاى متفاوتى مورد مرمت و بازسازى قرار گرفته‌است.
بعد از غريب خانه توسعه مسجد در ضلع جنوبى با پيدايش شبستان جنوبى مسجد در قرن هفتم شروع شده‌است.
ايوان جلوى غريب خانه(ضلع شرقى صحن) چنانكه از سنگ نبشته بالاى در برمى آيد متقارن با زمان پادشاهى سلطان حسين صفوى ساخته شده(1110 هـ.ق)
ساخت گلدسته ظاهراً در روزگار محمدعلى ميرزا دولتشاه انجام شده‌است و شرح مناره‌ها در معرفى مسجد قبل از اين ذكر شده‌است.
قديمى ترين سنگ نوشته اى كه تعمير مسجد را نشان مي دهد در سردر اصلى مسجد نصب شده كه تاريخ آن 1157 هـ.ق(1157تا1160)سلطنت نادرشاه افشار مي باشد كه در آن مقرنس سردر مسجد تجديد شده‌است .
در دو سوى خاورى ديوار ضلع شمالى بر ستون اتاق دفتر هيئت امنا و كتابخانه به‌طور برجسته كلمات"الله","محمد","على","فاطمه","حسن","حسين"و تاريخ 1253 هـ.ق نوشته شده كه نشان دهنده تعمير اين بخش از مسجد است(در زمان سلطنت محمدشاه قاجار).
بر بالاى در غريب خانه بر بالاى آجر ششم از بالاى درب عدد 1331 برجسته نشان داده شده است كه تاريخ آخرين تعمير بخش خاورى و حوضخانه مسجد را مى نماياند . ضمناًدر تاريخ مذكور كه زمان امامت آقاسيدمحمدسيدآقاميرى بوده كف ايوان شرقى و شبستان هاى جنوبى را با آجر نيز مفروش ساخته اند.
بازسازى ورودى مسجدجامع دزفول كه در جنگ تحميلى عراق ويران گشت متأسفانه تابع هيچگونه اصول و قوانين مرمتى نبوده است.حتى شكل ظاهرى سردر قديمى مسجد در نما و ابعاد و اندازه نيز آن را حفظ نكرده اند.همچنين از جمله مواردى كه مي توان ذكركرد:
1- وجود دو مناره كه در سردر اصلى(قديمى) وجود نداشته
2- قرارگيرى چهارطاقى كه از گوشه سمت راست به قسمت وسط سردر
3- تغيير ارتفاع و ابعاد ورودى
4- استفاده از آجر به جاى سنگ در ساختن در و... (توضيح اينكه از نوع سنگ به كاررفته در مسجدجامع دزفول در روستاهاى شمالى اين شهر به وفور يافت ميشود.)
وبلاگ چمدان آبی(محمدحسین دُرچین)
مدیر وبلاگ در کنار آیت الله قاضی دزفولی